આત્મ-પરિચય (જ્યોતીન્દ્ર દવે)

(અનુષ્ટુપ)
‘તમારી જાતનો આપો તમે જાતે પરિચય.’
તમારું વાક્ય એ વાંચી મને આશ્ચર્ય ઊપજે;
જાતને જાણી છે કોણે કે હું જાણી શકું, સખે !
જાણે જે જાતને તેયે જણાવે નહિ અન્યને.
તથાપિ પૂછતા ત્યારે, મિત્રનું, મન રાખવા;
જાણું – ના જાણું હું તોયે મથું ‘જાત જણાવવા’.

જન્મે બ્રાહ્મણ, વૃત્તિએ વૈશ્ય ને હું પ્રવૃત્તિએ
શૂદ્ર છું: કલ્પના માંહે ક્ષત્રિયે હું બનું વળી !
શૈશવે ખેલતો ખેલો, શાળામાં ભણતો વળી,
બ્રહ્મચર્યાશ્રમે ત્યારે સ્થિતિ મારી ગણી હતી.

શાળાને છોડીને જ્યારે ‘સાળાની બહેને’ને વર્યો,
ગાર્હસ્થ્યે આશ્રમે જ્યેષ્ઠે તદા પ્રેમે હું સંચર્યો.
પ્રભુતામાં ધર્યા પાદ; પૃથ્વીને રસ-પાટલે;
પયગમ્બર પ્રભુ કેરા પધાર્યા બે પછી ગૃહે.
દિનનાં કાર્ય આટોપી વાનપ્રસ્થ અનુભવું,
પારકાં કામ આવે ત્યાં સંન્યાસી હું બની રહું !
વર્ણાશ્રમ તણા આમ બધા હું ધર્મ પાળતો,
જાળવવા મથું નિત્ય આર્ય-સંસ્કૃતિ-વારસો.

અરિને મોદ અર્પતું દ્રવ્ય અર્પન્તુ વૈદ્યને
વહાલાને અર્પતું ચિંતા, મને પીડા સમર્પતું,
પૃથ્વીયે ખેંચતી જેને, બહુ જોર થકી નહિ –
ભારહીણું મને એવું ઈશે શરીર આપિયું,
રોગ ને સ્વાસ્થ્યની નિત્યે રણભૂમિ બની રહ્યું.
એવું શરીર આ મારું, દવાઓથી ઘડાયેલું !

સોટી ને શિક્ષકો કેરા શાળા માંહે સમાગમે
વિદ્યા ને વેદના બે મેં એકસાથે જ મેળવ્યાં.
મન કેળવવા માટે દેહ વિદ્યાલયે પૂર્યો,
મન કિન્તુ રહ્યું ના ત્યાં, બ્રહ્માંડો ભટકી વળ્યું !
વિદ્યાને પામવા પહેલાં, અર્થનો વ્યય મેં કર્યો,
પછીથી અર્થને કાજે વિદ્યાવિક્રય આદર્યો.
ઘરમાં હોય ના કાંઈ, ક્ષુધા ત્યારે સતાવતી;
ભર્યું ભાણું નિહાળીને ભૂખ મારી મરી જતી.
વૃત્તિ મારી સદા એવી હોય તે ના ચહે કદી,
હોય ના તે સદા માગે, મળ્યે, માગ્યુંય ના ગમે !

(ઉપજાતિ)
સાહિત્ય સંગીત કલા વિશે મેં
ધરી રુચિ, કિન્તુ ન સિદ્ધિ આવી.
ગાઉં ન હું, કારણ માત્ર તેનું
આવે દયા કૈં સુણનાર કાનની.

કર્યું હતું એક જ વેળ જીવને
અપૂર્વ મેં નૃત્ય વિના પ્રયાસે.
હું એકદા માર્ગ પરે નિરાંતે,
ઉઘાડપાદે ફરતો હતો ત્યાં
અર્ધી બળેલી બીડી કોક મૂર્ખે
ફેંકી હતી તે પર પાદ મૂક્યો.
અને પછી નૃત્ય કરી ઉઠ્યો જે,
તેવું હજી નૃત્ય કર્યું ન કોઈએ !

સાહિત્યની કંટકવાડ ભેદવા
કરે ગ્રહી કાતર કાવ્ય કેરી,
પાડી છીંડું નાનકું એક ત્યાં હું
ખૂણે ઊભો; કાતર ફેંકી દીધી !

(અનુષ્ટુપ)
દેહ દાતણના જેવો, મન મર્કટના સમું,
આત્મા કિન્તુ ગણું મારો વડો બ્રહ્માંડ જેવડો.

(શાર્દૂલ)
નાના રૂપ ધરી હું એમ ખીલવું માયામયી સૃષ્ટિને
ખેલું ખેલ અનન્ત શાન્ત જગમાં દિક્કાલને કંદુકે.
હું ચૈતન્યચૂડામણિ સકલ આ બ્રહ્માંડ વ્યાપી રહ્યો,
જે દેખાય, સુણાય, થાય જગમાં, તે સર્વ મારા થકી.
કુંજે કોકિલ કૂજતી કલરવે તે નાદ મારો નકી.
નિદ્રાભંગ કરંત શ્વાન ભસતાં, તેયે ક્રિયા માહરી.
દાતા હું જ સુવર્ણચંદ્રક તણો, લેનારયે હું જ છું,
હું કૂટસ્થ, અનન્ત બ્રહ્મ, મુજથી ના ભિન્ન લેશે કશું.

(અનુષ્ટુપ)
રજ્જુમાં સર્પની ભ્રાન્તિ થાય, તેમ તને સખે,
મહાજ્યોતિ પરબ્રહ્મ દીસે

Self’s Introduction (Jyotindra Dave)

‘Please give your own introduction.’
I am quite surprised at your sentence.
Friend, who has known one’s self, that I should know?
Knows he his self reveals it to the rest not.
Still, the request being made, to please a friend,
knowing myself or not I will try to ‘reveal myself’.

Born a brahmin¹, by temperament a vaishya², by occupation shudra³
though I fantasy being a kshatriya⁴!
In childhood I was playful, in school studied
I thought of my state then as of a brahmachari⁵.

On leaving school I wed a sister of my brother-in-law,
I entered then the peak state of householder and deep bond.
Stepped into the marital state, on Earth’s joy-seat set;
two emissaries of God arrived at our home after that.
After day’s labours I entered a state of seclusion
to others seeking favours I would feign renunciation!
Thus did I fulfill the requirements of our social order⁶,
tried to maintain always the tradition of Aryan culture.

Money my body provides to doctor, pleasure to enemy
anxiety to loved ones, to me only agony.
The Earth has carried this body with minimal strain–
such is its feathery weight that the Lord has granted.
Constantly it is the arena of health and affliction
such is my body, moulded by medicine!

In trysts at school with cane and teacher
I secured knowledge and pain together.
To train mind in college I got the body enclosed,
but the restless mind roamed throughout the cosmos!
Spent money before securing instruction
then for livelihood started marketing erudition.
Without meals at home would suffer hunger
but on seeing someone’s full plate it would disappear.
Such is my nature: desires not what I possess;
demands what it hasn’t, but on getting it, disapproves!

Liked literature, music, and art
but secured no plaudit.
I sing not, the reason always
compassion for others’ ears.

Once only in life performed I had
without effort a dance unmatched.
Was leisurely sauntering shoeless
on a road where a pedestrian brainless
had thrown a smouldering bidi⁷
I stepped on it absent-minded.
Then in such a manner I danced
none else yet has matched!

To pierce the thorny hedge of literature
held in my hand poetry’s scissors
cut a hole and stood in a corner
then cast away the pair of scissors!

Body like a teeth-cleansing twig, mind like an ape distraught
consider though my soul the lord, the size of the cosmos.

Taking various forms nurture I the world of illusions
play quietly unending games with the ball of time and space.
I am the jewel of consciousness, pervade entire space
whatever is seen, heard in the world due to me occurs.
The koyal⁸ calls from a grove – that call know is mine;
the dogs’ barking disturbing sleep, know that to be in my line.
I am the donor of the gold medal, the receiver too am I
I am the Supreme, infinite Reality, nothing from Me is outside.

Like the serpentine illusion in the spine⁹
friend, may you see the great light divine.

1 The priest caste of Hindus
2 The business/trade caste
3 The menial caste
4 The warrior caste
5 Celibate (among Hindus, it is considered appropriate to spend the first quarter of life as a celibate for the purpose of acquiring knowledge)
6 The Hindu social order enjoins on everyone to devote a quarter of life each to the acquisition of knowledge, to marrying and becoming a householder, to retirement and meditation, and to renunciation to seek liberation from the cycle of births and deaths.
7 A cigarette made from tobacco leaves
8 The Indian cuckoo
9 Reference to the movement of ‘kundalini’, the spiritual power coiled up in the base area of the body, that moves up the spine, sometimes like a serpent, when it is spiritually activated.