બાવટા જેવું એક અનાજ

એ નામની એક જાતની ભેંસ. ભેંસની જાત લોકોક્તિમાં નીચે મુજબ કહી છેઃ

એક જાતની વનસ્પતિ; લાંગૂલી; ઇંડાઇ; કલવી; ઊલટચંડેલ; કલિયારી; રડાગરી. કોંકણમાં વાડમાં તે ઊગે છે. તેનું ફૂલ ઘણા દિવસ સુધી તાજું રહી સુગંધ આપે છે. ફૂલ ઝાંખું પીળું હોય છે.

કન્યાને ચૂંદડી ઓઢાડતી વખતે તેનાં માબાપ સામાવાળા પાસેથી લે તે પૈસા.

કાનમાં પહેરવાનું સોના કે રૂપાનું એક ઘરેણું. રબારી અને ભરવાડ લોકો સામાન્ય રીતે તે પહેરે છે.

ઝીણા ઝીણા લાલ દાણાનું કોદરા જેવું એક અનાજ; બાવટા જેવું અનાજ; બાવટો. દખ્ખણમાં નાગલી ને ગુજરાતમાં બાવટો કહેવાય છે. એના રોટલા લાલ થાય છે. આ એક જાતનું હલકું ધાન્ય છે. તે કોંકણ, ગુજરાતમાં વિશેષ થાય છે. સોંઘી હોવાથી ગરીબ લોકો તેનો વધારે ઉપયોગ કરે છે. તે દવાના ઉપયોગમાં પણ આવે છે. એના દાણા બારીક રાઈ જેવા અને રંગ પણ તેવો જ હોય છે. નાગલી તૂરી, કડવી, મધુર, તર્પણ, લઘુ, બળકર તથા શીતળ છે અને પિત્ત તથા ત્રિદોષ મટાડે છે. નાગલીના ઉપયોગઃ અશક્ત તથા નાના બાળકને શક્તિ આવવાને નાગલીનું સત્ત્વ વપરાય છે. નાગલી રાત્રે પાણીમાં પલાળી રાખી સવારે તે કાઢી બારીક વાટવી. એનું દૂધ જેવું ધોળું પાણી નીકળે તે પાણી વસ્ત્રગાળ કરી કલઈના વાસણમાં બે ચાર ઘડી રાખી મૂકવું, એટલે તેમાંનું સત્ત્વ તે વાસણની તળે જામી જશે. પછી ઉપરનું પાણી નાખી દઈ જે સત્ત્વ જામેલું હોય તે કાઢી લઈ સ્વચ્છ વસ્ત્રની ચોવડી ઘડી કરી તે ઉપર પાથરવું. પછી પાંચ છ ઘડીએ ચીકણી માટી જેવું ઘટ્ટ થયા પછી તેની સોપારી જેવડી ગોળીઓ કરી તાપમાં સૂકવી રાખવી. જોઈએ ત્યારે તેમાંની એકેક ગોળી પાણીમાં બાફી ગોળ નાખી ઠંડું થયા પછી બાળકોને થોડું થોડું ખાવા આપવું. શીતળા હલકા આવવા માટે નાગલી વાટી અંગ ઉપર ચોપડાય છે. બાળકોને શક્તિવર્ધક ભક્ષ્યઃ ડુંગરી નાગલી અર્ધો શેર સુધી લઈ, સારી ધોઈ, સૂકવી, સારી છડી, છોતરાં કાઢી નાખવાં. પછી અંદરની નાગલી રોજ સવારે પૈસાભાર લઈ ગાયના દૂધમાં બારીક વાટી, વસ્ત્રગાળ કરી દૂધમાં સીઝવી, મલાઈ જેવું તૈયાર કરી આપવું. આ ઉત્તમ ઔષધ છ મહિના કરતાં અધિક વયના બાળકની કૃશતા મટાડે છે. ગુડધી એટલે ગોઠણના દરદ ઉપર ભેંસના છાણમાં નાગલીનો અને કળથીનો લોટ કાલવી મસળી જાડો રોટલો શેકી તે સોસાય તેટલો ગરમ બાંધી ઉપર પાટો બાંધવો.