જાગૃતિ અને નિદ્રા વચ્ચેની અવસ્થા (સ્થિતિ) (2) આળસ; સુસ્તી; ઘેન (નિદ્રાનાં)

આળસ; સુસ્તી; મંદપણું; ગ્લાનિ.

( વૈદ્યક ) એક પ્રકારનો મૂર્ચ્છારોગ. તમોગુણ વાયુ અને કફથી તંદ્રા થાય છે. ઠંડી પ્રકૃતિ, મગજમાં શરદી, મગજની નબળાઈ, લોહીમાં દૂષિત રજકણો, ચિંતા, ભય, શોક, દુર્બળતા, આંતરડામાં જંતુનું જામવું, વીર્યમાં કે આર્તવમાં દોષ, લોહીનો પુષ્કળ વધારો, બહુ શ્રમ વેઠવો, અને લોહીમાં બગાડ થવાથી તંદ્રા થાય અને તેથી હલકી બેહોશી ઉત્પન્ન થાય. તેથી બંને કાનપટિયાં ઉપરનો જ્ઞાનતંતુઓનો મગજ સાથેનો સંબંધ તૂટે છે. આમાશયમાં વધેલા બગાડથી નબળાં રજકણો મગજ ભણી ધસે છે, હૃદય ઉપર સોજો આવે છે ને સ્વચ્છ લોહીનો જમાવ થાય છે અને નાડની ગતિ થડકતી ચાલે છે. આમાં માણસને બહુ વ્યાકુળતા થાય છે, ઇંદ્રિયોનું જ્ઞાન રહેતું નથી, બગાસાં આવે છે, શરીર ભારે જણાય છે, બોલી શકાતું નથી. કડવી, તીખી, કફનાશક વસ્તુ ખાવાથી તથા કસરત વગેરે કરવાથી તંદ્રા દૂર થવાનું કહેવામાં આવે છે.

કૃત્રિમ નિદ્રા; મોહનિદ્રા; ત્રાટક કરનાર બીજી વ્યક્તિમાં ઉત્પન્ન કરે છે તે નિદ્રા; અમુક ક્રિયા મારફત બીજાઓને મોહમાં નાખી તેઓમાં ઉત્પન્ન કરવામાં આવતી નિદ્રા; પ્રાણવિનિમયના પ્રયોગથી તંદ્રાભાજનની અનુક્રમે થતી છ માંહેની પહેલી સ્થિતિ. આ પ્રયોગનો આરંભ કર્યા પછી થોડા સમયમાં સહેજસાજ પ્રાણના અદલાબદલાથી તંદ્રાભાજનની જે અવસ્થા થાય છે તે તંદ્રાની છે. આ અવસ્થામાં તંદ્રાભાજન આવ્યું હોય અને જો પ્રયોગ બંધ રાખવામાં આવે તો તે થોડી વારમાં પોતાની મેળે જ જાગ્રત થઈ જાય છે.

નિદ્રાનું ઘેન; શારીરિક અથવા માનસિક થાકને લીધે આવતી આળસ; જાગ્રત અને સુષુપ્ત વચ્ચેની અવસ્થા; આછી ઊંઘ; ઊંઘનું ઘેન; નિદ્રાનું પૂર્વ રૂપ; નિદ્રાની અસર.