6 |
[ સં. કાક ] |
पुं. |
કાળા રંગનું એક ચકોર પક્ષી; વાયસ. કોઇ પણ શહેર એવું નહિ હોય કે જ્યાં કાગડા નહિ વસતા હોય. એઠવાડ, કોહેલું માંસ, જીવડાં એ તેનો ખોરાક છે. જનાવરોનાં મુડદાંની આંખો ઠોલવાનું તેમ દૂબળાં અને મરવા પડેલાં ઢોરના શરીર ઉપર ચાંચ મારવાનું તેને ગમે છે. સાપ, દેડકાં, ગરોળી, ઉંદર વગેરે નાનાં પ્રાણીનો પણ તે શિકાર કરે છે, અને વખતે ઘણા કાગડા મળીને સસલાં જેવાં પ્રાણીને પણ મારી નાખે છે. કાગડી પોતાનાં બચ્ચાં તેમ જ કાગડા માટે મરી પડે છે. નર માટેના સ્નેહમાં તે બીજાં બધાં પક્ષીથી ચડી જાય છે. જ્યાં વાંદરાં વધારે હોય ત્યાં કાગડા થોડા હોય છે, કેમકે કાગડા માળો બાંધી ઇંડા મૂકે છે ત્યારે વાંદરાં ઝાડ ઉપર ચડીને તેનાં ઇંડા નીચે જમીન ઉપર નાખી દે છે. કાગડો શકુન શાસ્ત્રવેત્તા હોવાની કેટલાકોની માન્યતા છે અને તેથી કોઇ સંબંધી પરદેશ ગયેલ હોય અને આવવાની તક થઇ હોય ત્યારે કાગડો ફળિયામાં આવી બેસે તો તેને ઘરનું કોઇ કહે કે ‘અમારો ફલાણો માણસ આવતો હોય તો ઊડી જજે.’ જો ઊડી જાય તો તે માણસ તરતમાં આવશે એમ ધારે છે અને ન ઊડે તો વિલંબ થશે એમ માને છે આ વહેમ કાકતાલીય ન્યાયની પેઠે ફળે છે. વળી રાતે કાગડા બોલે તો તે દુકાળની નિશાની ગણાય છે. તે માટે ભડલીનું વાક્ય છે કે: રાતે બોલે કાગડા, દીન બોલે શિયાળ; તો ભડલી એમ કહે, નિશ્ચે પડશે કાળ. કાગડાની કેટલીક જાત:-ઘરનો કાગડો: આ જાતના કાગડાની લંબાઇ ૧૮ ઇંચ, નર માદા કદમાં સરખાં, ડોકની આસપાસ રાખોડિયા ભૂરા રંગનો પહોળો પટો, છાતીનો નીચલો ભાગ ઝાંખા કાળા કે ભૂરા રંગનો અને બાકીનો ભાગ જાંબુડિયા આસમાની અને લીલા રંગની ખૂલતી ઝાંયવાળો કાળો હોય છે. તે હમેશા માણસની સોબતમાં માલૂમ પડે છે. સિંધ, વાયવ્ય સરહદનો પ્રાંત, પંજાબ અને કશ્મીર સિવાય હિંદુસ્તાનમાં બધે આ કાગડ દેખાય છે. આ જાત સ્થાયી છે. બધાં પક્ષી કરતાં આ કાગડો વધારે નજરે પડે છે. પરદેશથી આવતા જતા મુસાફરને આગબોટ ઉપર આવકાર આપવા તથા વિદાય દેવા આ કાગડો હાજર હોય જ. માણસનું રહેઠાણ એ જ એનું રહેઠાણ છે. ૬૦૦૦ થી ૭૦૦૦ ફૂટની ઊંચાઇની ટેકરી ઉપર માણસનો વસવાટ હોય તો આ કાગડો પણ હોય. તેનું સંઘચારીપણું સવારે અને સાંજ ખાસ દેખા દે છે. સાંજે તેઓ હજારોની સંખ્યામાં પસંદ કરેલાં ઝાડ તરફ સૂવા માટે ઊડતા જતા જણાય છે. માણસ સાથેના સહવાસે એને હિંમતવાન અને ચોરવાની વૃત્તિનો બનાવ્યો છે.કેટલીક વખત તે ઘરમાં અને દુકાનમાં છૂપી રીતે દાખલ થઇ જાય છે અને કંઇ ખાદ્ય વસ્તુ લઇને ઝડપથી ઊડી જાય છે.આ હિંમતની સાથે તેનામાં એટલી જ સાવચેતી પણ છે. માણસને નહિ પણ પશુ પક્ષીઓને પણ તે હેરાન કરે છે. કેટલીક વખત ગીધ, બળદ, ગાય વગેરેની પીઠ ઉપર બેસીને કંઇ ભાઠું હોય તો ઠોલી ખાય છે. એની બધી લુચ્ચાઇ છતાં તેને એક પક્ષી મહાત કરે છે અને તે કોયલ છે. કોયલ પોતાનાં ઇંડાં કાગડાના માળામાં મૂકી આવે છે. કાગડી તે સેવે છે અને બચ્ચાંને મોટાં કરે છે. તે મોટાં થાય એટલે કોયલ તેને લઇ જાય છે. આ પક્ષી સર્વભક્ષી છે. તે ઝાડના પાંદડાંવાળી ડાળીમાં પોતાનો માળો બાંધે છે. કાગડી એક વખતે ચારથી પાંચ ઇંડા મૂકે છે, પણ કેટલીક વખત છથી સાત પણ મૂકે છે. કાળો કાગડો: તેની લંબાઇ ૨૪ ઇંચ હોય છે અને નર તથા માદા કદમાં સરખાં હોય છે. તે રંગે તદ્દન કાળો હોય છે. તે કાળા રંગ ઉપર સહેજ જાંબુડિયા રંગની ઝાંય હોય છે. ઉત્તર ગોળાર્ધમાં લગભગ દરેક ભાગમાં અને હિંદુસ્તાનમાં પંજાબ, વાયવ્ય સરહદનો પ્રાંત, સિંધ અને પશ્ચિમ રજપુતસ્થાનના રણના ભાગમાં આ કાગડો જોવામાં આવે છે. હિમાલયમાં તે દેખાતો નથી. માળા માટે તે એકાંત પસંદ કરે છે છતાં એ મિલનસાર તો છે જ અને પસંદથી વીસના ટોળામાં જોવામાં આવે છે. આ કાગડો ઝાડું કાઢનારનું કામ પણ ઠીક કરે છે. કેટલીક વખત બાજરાનાં આખાં ડૂંડાં કાપી નાખીને પાકને નુક્સાન પહોંચાડે છે. પશુનાં મુડદાં પાસે જોવામાં આવે છે. તે મુક મુક એવો અવાજ કાઢે છે. સામાન્ય રીતે આ પક્ષી જીવનભર એક સાથી રહે છે અને જ્યાં ખોરાક પુષ્કળ હોય ત્યાં ઘણાં યુગલો એકઠાં મળે છે. સાંજ પડ્યે પચાસથી સાઠ પક્ષી નિયત કરેલી જગ્યાએ રાત્રિ પસાર કરવા ઊડયે જાય છે. કોઇ કૂવો, ઘર અથવા ખડક પાસે તેઓ મજબૂત માળો બાંધે છે. એ પક્ષીઓ તરફથી હુમલો થવાની ધાસ્તી વિના કોઇ માણસ તેનાં ઇંડાંની આશા રાખી શકે નહિ. માદા એક વખતે ચારથી છ ઇંડાં મૂકે છે. એક વખતનાં ઇંડાં સરખાં હોય છે જ્યારે જુદા જુદા વખતનાં ઇંડાંમાં તફાવત હોય છે. રાની કાગડો-અરણ્યવાયસ-ગીરનો કાગડો: આ જાતના કાગડાની લંબાઇ ૧૭ ઇંચ હોય છે. નર અને માદા બંને સરખી લંબાઇનાં હોય છે. તેની ડોકનો પાછલો ભાગ તથા ડોકની બે બાજુ સિવાય તેનું બધું શરીર ઘેરા વાદળી અથવા જાંબુડિયા રંગની ઝાંયવાળા કાળા રંગનું હોય છે. ડોકની પાછળનો ભાગ અને છાતી તદ્દન કાળાં હોય છે. આ તેને સામાન્ય કાગડાથી જુદો પાડે છે. હિંદુસ્તાન, બ્રહ્મદેશ, સિલોન અને જાવાથી ઓસ્ટ્રેલિઅ સુધીના પ્રદેશમાં તે જોવામાં આવે છે. તેના નામ પ્રમાણે તે જંગલમાં રહે છે, પણ કેટલીક વખત ગામડા કે શહેરમાં પણ જોવામાં આવે છે. સામાન્ય કાગડા જેટલો તે હિંમતવાન નથી. ક્યાંય ખોરાક હોય કે કોઇ શિયાળ કે બીજા કોઇ પ્રાણી ઉપર હુમલો કરવો હોય તો ત્યાં ટોળાબંધ ભેગા થાય છે. એઠવાડ, કચરો, ઊડતાં જીવડાં, ફળ, નાનાં પક્ષી, નાનાં જંતુ તેનો ખોરાક છે. બધાં પક્ષીનાં ઇંડાં તથા નાનાં બચ્ચાંનો તે નાશ કરે છે. ‘કૉ’ એવો તે અવાજ કરે છે અને તે કાનને અપ્રિય લાગતો નથી. તેની માદા માર્ચથી મે સુધીમાં ઇંડાં મૂકે છે. ડાળીડાંખળાંનો તે સાધારણ ઊંડા પ્યાલા જેવો મોટો માળો બાંધે છે અને તેમાં વાળ, સૂકાં તરણાં, ઊન, નાળિયેરનાં છોતલાં અને એવી બીજી ચીજોનું તેને અસ્તર કરે છે. આ જાતની કાગડી એકી વખતે ચારથી પાંચ પણ કોઇ વખત છ ઇંડાં મૂકે છે. ઇંડાં સાધારણ લંબગોળ અને નાના છેડા તરફ ઘણા અણીદાર હોય છે. જંગલી કાગડો: તેની લંબાઈ તેર ઇંચ હોય છે. નર અને માદા કદમાં સરખાં હોય છે. તેનાં ઉપરનાં બધાં પીછાં, પાંખો અને પૂંછડી ચળકતાં કાળાં હોય છે. માથાની બાજુથી પહોળો ગળાનો પટ્ટો ઝાંખો ભૂરો હોય છે, ક્યાંક ક્યાંક એટલો ઝાખો હોય છે કે લગભગ સફેદ થઇ જાય છે. દાઢી, ગળું અને ગળાનો આગલો ભાગ કાળાં હોય છે, બાકીનાં નીચલાં પીછાં ઝાંખાં સલેટિયા કાળાં હોય છે. છેક વાયવ્યમાં અને કશ્મીરમાં આ પક્ષી દેખાય છે. તે ઘરના કાગડા જેટલો જ ધૃષ્ટ છે. કાગડાની ઘણીખરી જાત કરતાં આનો અવાજ મધુરો છે અને કેટલાક વાતો કરતાં પણ શીખે છે. આ જાતના કાગડા ૨૪૦ વર્ષ જીવ્યાના હોવાનું કહેવાય છે.
રૂઢિપ્રયોગ
૧. કાગડા ઊડવા = (૧) કોઇની હાજરી ન હોવી. (૨) ખંડેર થઇ જવું. (૩) નિર્વંશ જવો; સત્યાનાશ જવું; ઘરનાં બધાં માણસનું મરણ થવું. બદદુઆ દેવામાં આ અર્થમાં વપરાય છે.
૨. કાગડા કળકળવા = સત્યાનાશ જવું; છેક જ ખરાબી થવાનાં ચિહ્ન જણાવાં. કાગડા શકુન શાસ્ત્રવેત્તા છે એવી માન્યતા ઉપરથી આ કહેવત થઇ છે.
૩. કાગડાની કોટે કંકોતરી = તરત વાત જાહેર કરે એવું; ગામવાતોડિયું.
૪. કાગડાની કોટે દહીંથરૂં-રતન = (૧) અપાત્રે દાન; સારા માણસનું નઠારાને પનારે પડવું. (૨) ગરીબ માણસ પાસે સારી વસ્તુ હોવી.
૫. કાગડાની ગુદામાંથી ગંગાજળ કાઢવું = ઘણું મુશ્કેલ કાર્ય કરવું.
૬. કાગડાની નજરે જોવું = ભયને માટે સાવધાન રહેવું; ચાલાક રહેવું; ચેતતા રહેવું; ચોતરફ તપાસ રાખવી.
૭. કાગડાનું ઊડી બેસવું-બોલવું = સારાં શુકન થવાં; પરદેશ ગયેલ માણસ ઘેર આવશે એવું સૂચવનાર શુભ ચિહ્ન થવું.
૮. કાગડાનું બેસવું ને તાડનું પડવું = અણચિંત્યું કાંઇ બનવું; દૈવયોગે બનવું.
૯. કાગડાનું હસવું ને દેડકાના પ્રાણ જાય = બીજાને નુક્સાન થાય અને પોતાને લાભ થાય તેવું કામ.
૧૦. કાગડાને કાળો રંગવો પડે ? = નીચ માણસમાં નીચપણું જ હોય.
૧૧. કાગડાને મન રમત અને ઉંદરનો જીવ જાય = બીજાને નુક્સાન થાય અને પોતાને લાભ થાય એવું કામ.
૧૨. કાગડાને મોંયે રામ ન હોય = પાપીના મોઢામાંથી સારાં વેણ ન નીકળે.
૧૩. કાગડાને શાપે ઢોર ન મરે = સ્વાર્થીલા માણસની સ્વાર્થીલી ઇચ્છા પાર પડે નહિ.
૧૪. કાગડને સોળે દહાડા શ્રાદ્ધ = માગી ખાનારને હમેશા સારૂં સારૂં ખાવા મળે.
૧૫. કાગડાને હાથે કંકોતરી = રડતો જાય ને મુઆના ખબર લાવે.
૧૬. કાગડો કાગડીને ન ધીરે = લુચ્ચો લુચ્ચાનો વિશ્વાસ ન કરે.
૧૭. કાગડો કોયલને હસે = કોઇ પોતાનો દોષ જુએ નહિ અને બીજાને હસવા જાય.
૧૮. કાગડે દહીંથરૂં લઇ ગયો = છેતરી ગયો; સારી વસ્તુ નઠારને હાથ ગઇ.
૧૯. કાશીમાં યે કાગડા તો કાળા = મેલા મનનું માણસ ગમે ત્યાં જાય તો પણ મલિન જ રહેવાનું.
૨૦. છત્રી કાગડો થઇ જવી = પવનના જોશથી છત્રી વિખાઇ જઇ તેનો ઢાળ ઊંધો થઇ જવો.
|